مجازات

از قدیم الایام که حکومت ها و تمدن های انسانی شکل گرفتن، معمولا تو هر کشور و حکومتی، نظامی برای مقابله با جرم و مجازات مجرما وجود داشته. با این که قوانین و مصادیق جرم تو زمان ها و مکان های مختلف، متفاوت و گوناگون بوده (و هست)؛ اما ظاهرا اصل اساسی که همه جا مورد قبول و پذیرفته شده ست، اصل "اختیار" آدماست. 

یعنی تو همه ی نظام های قضایی دنیا، اصلِ مختار بودنِ آدما یک اصل بدیهی به حساب میاد. اگه کسی مختار نباشه و از خودش اختیار نداشته باشه، چطور میشه بخاطر کار و عملی که انجام داده مقصر شناخته بشه و محاکمه بشه؟! ولی خب بنظرم این دید یکم ساده انگارانه ست. وقتی کسی ی میکنه، فقط خودِ اون فرد به عنوان مقصر و ، محکوم و مجازات میشه؛ اما در اصل اگه بخوایم عادلانه قضاوت کنیم، علاوه بر خودِ فرد، یه عده ی کثیر دیگه هم باید -به تناسب- محاکمه و مجازات بشن و اختیارِ مجرم، تنها عامل تاثیر گذار تو وقوع جرم نبوده. 

اون فردی که ی کرده احتمالا وضعیت اقتصادی بدی داشته؛ بنابراین بعد از اون فرد، خود دولت و حکومت -که از قضا نقش قاضی رو هم داره- باید محاکمه بشه که چرا نتونسته رفاهِ حداقلی رو برای همه شهروندانش فراهم کنه. در قدم بعد، خود خانواده فرد مقصر هستن که احتمالا نتونستن اون فرد رو درست تربیت کنن تا کارِ خطا نکنه. شایدم خانواده اون فرد وضعیت اقتصادی مناسبی نداشتن و نتونستن امکانات حداقلی رو برای بچه شون فراهم کنن، و خب از این نظر هم جا داره محاکمه بشن که چرا وقتی نمیتونستن مسئولیت یک بچه رو قبول کنن، اقدام به فرزند آوری کردن. از اینا که بگذریم، شاید حتی بشه معلم ها و مدرس های اون شخص رو هم محاکمه کرد که چرا درست تعلیمش ندادن. از اونم که بگذریم، تا یه حد زیادی میشه جامعه و اطرافیان اون رو به نحوی مقصر دونست و محکوم کرد.

بنابراین هر جرمی که اتفاق میافته، نتیجه یه شبکه گسترده از عوامل و افراده که دست به دستِ هم دادن تا یک نفر در نهایت اون جرم رو مرتکب بشه؛ درست مثل یک هرم که تو نوکش خودِ فردِ مجرم واستاده و پایینش عوامل زمینه ای و افراد مختلفن که هر کدوم درصدی (هر چند کم) بخاطر وقوع جرم مقصرن. صد البته نمیشه کتمان کرد که مقصرِ اصلی و اول، قطعا همون فردیه که در نهایت جرم رو مرتکب شده؛ ولی در عین حال نباید از تمام اون عوامل زمینه ای که گفتیم هم غفلت کنیم. با این حال چیزی که در عمل اتفاق میافته معمولا عکسِ این قضیه ست. نظامای قضایی فقط نوک هرم (مجرم) رو دستگیر و مجازات میکنن؛ و با این دید که اون فرد مختار بوده و خودش مرتکب عمل شده، همه عوامل و افراد زمینه ساز تبرئه میشن و خیال همه راحت میشه که گناهکار و مجرم به سزای اعمالش رسید و موضوع حل شد. در حالی که  اگه هر فردِ دیگه ای از جامعه با همون عوامل زمینه ساز رو به رو بشه، به احتمال زیاد همون جرم رو انجام خواهد داد. در واقع نکته ای که اینجا خیلی مهمه، اینه که قدرت اختیار و انتخاب خودِ فرد، در نهایت نقش خیلی کوچیکی توی ارتکاب جرم بازی میکنه. هر کسی بسته به تربیت و قدرت اراده و. یک نقطه بحرانی داره؛ و وقتی عوامل زمینه ساز و محرک روی هم انباشته بشن، بالاخره وضعیت جوری میشه که فرد از اون نقطه بحرانی خودش عبور میکنه و جرم و خطا رو مرتکب میشه، حالا هر کی که باشه. بنابراین خیلی ساده انگارانه ست که بگیم مجرم از خودش اختیار داشته و با اختیار خودش جرم رو مرتکب شده؛ پس فقط خودش مقصره و باید مجازات بشه.

البته کاملا طبیعیه که نمیشه همه (یا حتی درصد کمی) از عوامل و افراد زمینه ساز رو شناسایی کرد؛ و حتی اگه این موارد رو شناسایی هم کنیم چجوری میتونیم محاکمه شون کنیم که عدالت اجرایی بشه؟! ولی خب بحث سرِ اینه که ما نمیتونیم صرفا با تکیه کردن بر اصلِ اختیار، مجرم رو مجازات کنیم. اگه واقعا هدف برقراری عدالته، نمیشه فقط فردِ خاطی رو به عنوان تنها مجرم و با این فکر که مختار بوده مجازات کرد و اون رو 100%  در جرمی که مرتکب شده مقصر دونست. 

به نظرم این موضوع بقدر کافی بدیهی هست که سیستم های قضایی و حکومت ها هم بهش واقف باشن. بنابراین به نظر میاد اصلِ اصلی توی محاکمه و مجازات مجرما اصل اختیار نیست؛ بلکه این اصله که فردِ مجرم به عنوان یک فرد خطاکار باید از جامعه حذف بشه و کنار گذاشته بشه تا در زندگی و شرایط بقیه جامعه اخلال ایجاد نکنه. به عبارت دیگه سیستم های قضایی مجرم رو مجازات میکنن، نه به این خاطر که فکر میکنن اون فرد مختار بوده و با اختیار خودش اون عمل رو انجام داده و تنها مقصرِ قضیه بوده؛ بلکه به این خاطر که با این کار نظم و امنیت جامعه حفظ میشه و با کنار گذاشتن و مجازات مجرم، جامعه پایدار باقی میمونه؛ و یا شایدم هدف و دید دیگه این باشه که مجازات مجرم نقشِ یجور درس عبرت رو برای بقیه افراد جامعه بازی کنه و کاری کنه که نقطه بحرانی افرادِ جامعه بالا تر بره.