عدالت

یه TED talk خیلی معروف درباره یه آزمایش حیوانی در سال 2003 هست که واکنش دو تا میمون رو به نابرابری نشون میده (عنوان ویدئوی خلاصه شده (حدودا 3 دقیقه) روی یوتیوب: Two Monkeys Were Paid Unequally: Excerpt from Frans de Waal's TED Talk). بطور خلاصه آزمایش اینجوریه که دو تا میمون توی دو تا قفس جدا کنار هم گذاشته شدن. هر موقع که میمون ها یک وظیفه ساده رو انجام میدن، از پژوهشگر پاداش خوراکی دریافت میکنن. تو این آزمایش، پژوهشگر به یک میمون به عنوان پاداش خیار میده و به میمون دیگه انگور میده (که ظاهرا برای میمون دلچسب تر از خیاره!). اگه بخوام خلاصه کنم، میمونی که خیار گرفته وقتی میبینه میمون دیگه در ازای انجام کار مشابه انگور گرفته، شروع می کنه به اعتراض و خیار رو قبول نمیکنه و به حتی به سمت پژوهشگر پرتابش میکنه!

در ادامه هم TED talk حول همین موضوع میچرخه که ظاهرا عدالت طلبی در میمون ها و خویشاوندان نزدیک به انسان (از نظر تکاملی) هم وجود داره و مختص آدما نیست. توی چندین سال اخیر هم  دیدم که این TED talk رو چند جای مختلف با این توضیح منتشر کرده بودن که "عدالت طلبی نه فقط تو آدما، که در حیوانات هم دیده میشه و بنابراین یک خصیصه ذاتیه و هر کسی هر جا که به دنیا بیاد، حتی تو قبایل بدوی، تمایل به عدالت داره".

ولی بنظرم اینجا یه نکته ظریف وجود داره که بهش توجه نمیشه! نمیخوام نتایج این آزمایش (که چندین بار هم تکرار شده و تقریبا همیشه نتایج یکسان داشته) رو زیر سوال ببرم. این موضوع که این خصیصه، در ذات انسان هاست و تو همه آدما وجود داره هم بنظرم درسته. ولی سوالی که اینجا پیش میاد اینه که آیا این ویژگی واقعا اسمش عدالت طلبیه؟

سخته که بخوایم یه تعریف مشخص و جامع و واضح برای عدالت ارایه بدیم؛ اما اگه بخوایم خیلی خیلی ساده ش کنیم، میتونیم بگیم عدالت یجورایی یعنی مثلا در یک موقعیت خاص، وقتی که شرایط دو نفربرابر باشه، حقوق / مزایا / پاداش / مجازات و. ای که به دو نفر میرسه برابر باشه (میدونم عدالت و برابری دو چیز متفاوت ان؛ همونطور که گفتم اینو میتونیم یه تعریف خیلی خیلی ساده و دم دستی در نظر بگیریم). در اون مثال میمون ها که اول بحث گفته شد، عدالت حکم می کنه که هر دو میمون در ازای انجام کار مشابه، پاداش مشابه بگیرن؛ یعنی هر دو تا یا خیار بگیرن یا انگور. وقتی این حالت برقرار نیست میتونیم بگیم بی عدالتی اتفاق افتاده؛ و خب همونطور که اون ویدئو نشون میده، میمون ها به خوبی این بی عدالتی رو درک میکنن و میمونی که حس میکنه به حقش نرسیده، شروع به اعتراض میکنه. اما سوالی که پیش میاد اینه که میتونیم از این آزمایش اینطور نتیجه گیری کنیم که میمون ها -و آدما- به صورت ذاتی حس "عدالت طلبی" دارن؟

به نظرم جواب منفیه. درسته که این خصیصه ظاهرا ذاتیه و از بدو تولد توی آدم وجود داره؛ ولی به نظرم این خصیصه اصلا اسمش عدالت طلبی نیست! اگه برگردیم به همون ویدئوی اول بحث و بیشتر دقت کنیم، می بینیم که فقط اون میمونی شروع به اعتراض میکنه که خیار گرفته و حس کرده نسبت به میمون دیگه پاداش کمتری دریافت کرده؛ در حالی که اون یکی میمون که انگور گرفته، هیچ اعتراضی نمیکنه که چرا مثلا میمونِ دیگه خیار گرفته و عدالت بینشون برقرار نشده! اگه این خصیصه واقعا عدالت طلبی بود، قاعدتا میمونی که انگور گرفته هم باید اعتراض میکرد که چرا عدالت برقرار نشده و رفیقش در ازای کار مشابه بجای انگور خیار گرفته؛ در حالی که کلا این قضیه اصلا واسه میمونِ دیگه مهم نیست.